بسم الله الرحمن الرحیم
تولد امام جواد علیه السلام در نیمۀ ماه رمضان
ماه مبارک رمضان، شهرالله و ماه ذکر و بندگی خداست؛ از این‌رو توجه به هر آنچه در راستای ذکر خداست ذکرالله شمرده می‌شود و گذری به مناسبت‌های مربوط به اهلبیت علیهم السلام در ماه مبارک رمضان، از جمله آنهاست. در این ماه، برپایه منابع و مستندات حدیثی و تاریخی تولد دو معصوم رخ داده است: 1. تولد امام مجتبی علیه السلام، در نیمه ماه مبارک رمضان که مورد وفاق تاریخیان است و به توضیحی نیاز ندارد. 2. تولد امام جواد علیه السلام در نیمه این ماه است که بر فضیلت و خجستگی این روز افزوده است. آنچه در اینجا مورد توجه است این است که دربارۀ تولد امام جواد علیه السلام، ـ به جهت عدم آگاهی همگانی نسبت به آن ـ مناسب است توضیحی ذکر شود.
منابع كهن دربارۀ ماه تولد امام جواد علیه السلام، یک‌دست نیستند. آنها كه در اين‌باره سخن گفتهاند، از ماههاى رجب و رمضان ياد كردهاند و مستندات زیر تولد آن‌گرامی در ماه مبارک رمضان را تاکید دارد:
1. منابع كهن
منابع كهن شيعيان مانند اشعرى، کلینی، مسعودى، حسنبنمحمد قمى، و مفيد بر اين گزارش تأكيد دارند. تنها ابن‌عیاش ماه رجب را نقل کرده است. نگارندگان اهل‌سنت كه در اين‌باره نگاشتهاند، برخى تنها به نقل همين نظريه بسنده كردهاند و گروه ديگر با تعبير «گفته شده» از ماه رجب نام برده‌اند و آن را نپذیرفته‌اند.
2. نقد گزارش ابنعياش
ابنعياش(م401ق) که نخستين فرد گزارش‌گر تولد امام جواد علیه السلام در ماه رجب است يك بار آن را در قالب دعايى در ماه رجب با استناد به ابوالقاسم حسين بنروح (م326ق) نقل كرده و بار ديگر با اين عنوان كه امام جواد علیه السلام، در روز دهم ماه رجب تولد يافت بدان پرداخته است و كتاب مصباح‌المتهجد شيخ طوسى نيز، نخستين منبع ناقل دو گزارش ابنعياش است.
پس از شيخ طوسى، طبرسى و ابنطاووس و دیگران این گزارش را از شيخ طوسى، آوردهاند؛ ولى اين گزارش به چند دلیل پذیرفتنی نیست:
1. شيخ طوسى، اين گزارش را، تنها در كتاب مصباح‌المتهجد - كه كتاب گزارشى است - نقل كرده؛ ولى در كتاب تهذيب‌الأحكام ـ كه برترين كتاب پژوهشى اوست ـ آن را نپذیرفته و ماه رمضان را در آن کتاب ماه تولد امام جواد علیه السلام دانسته است؛ چنانكه طبرسى و ابنشهرآشوب نيز چنين كردهاند.
2. دو گزارش ابنعياش به لحاظ اعتبار، قابل اعتماد نيست؛ چراكه ابنعياش؛ هرچند از راويان تاريخ و حديث بوده و كتاب "مقتضب‌الأثر فى عددالأئمة الإثنى‌عشر" علیهم السلام را در بارۀ تاريخ امامان علیهم السلام نيز، نگاشته است؛ ولی به‌گفته شيخ طوسى و نجاشى حافظۀ وى در پايان عمر ناتوان شد و تعبيرها و مطالب را جابهجا گزارش مىكرد و گزارش وى دربارۀ تاریخ تولد امام جواد علیه السلام، از اين دست بوده كه محقق شوشتری نيز بر اين باور است. نجاشى با اينكه وى را دوست خود و پدرش مىخواند و از او مطالب فراوانى شنيده، مىگويد: از نقل روايت او پرهيز كردم؛ چنانكه شيخ طوسى در كتاب تهذيب‌الأحكام، به گزارش وى دربارۀ تولد امام جواد علیه السلام، در ماه رجب اعتنا نكرده و تولد آنحضرت را در ماه رمضان دانسته است.
3. به فرض، اگر اعتبار سندى نقل ابن عياش پذيرفته شود، در متن دو گزارش او خطايى رخ داده كه سبب شده در برخى منابع يادشده، از اين نقل با تعبير «قیل» ـ که نشان از نپذیرفته بودن آن است ـ ذکر شود؛ چنان‌که کفعمی هم به همين صورت آورده است.
خطاى رخداده اين است كه در عبارت «محمدبنعلى الثانى» در دعاى مربوط به ماه رجب، واژه «الثانى» به اشتباه به جای كلمه «الأول» آمده است و در واقع، تعبير صحيح آن «محمدبنعلى الأوّل» است؛ چنان‌که دو واژه «العاشر» و «الثانى» در جمله «كان يوم العاشر مولد أبىجعفر الثانى» در گزارش ابنعياش، به اشتباه به جای كلمه «الأول» آمده‌اند و در واقع، تعبير صحيح چنين است: «كان يوم الأوّل (من رجب) مولد ابىجعفر الأوّل» و مقصود از آن در هر دو مورد امام باقر علیه السلام است نه امام جواد؛ چراكه در جاى خود اثبات شده است که امام باقر علیه السلام در روز نخست ماه رجب تولد يافت و چون كنيه و نام او با امام جوادعلیه السلام يكى بوده، اين خطا و جابه‌جایی پیش آمده است.
همين خطا در قسمت بعدى آن دعا، يعنى در جمله «وابنه على بنمحمد المنتجب» هم تكرار شده است كه واژه «ابنه» به خطا به جاى «أبیه» ثبت شده و با تعبیر «و ابنه على المنتجب» قرائت شده است و كلمه «على» هم در اين عبارت، به اشتباه، امام هادى علیه السلام دانسته شده است. سپس حاشيهنويس واژه «بن محمد» را در حاشيه دعا افزوده و در گذر زمان در متن دعا جاى گرفته و به صورت «و ابنه علىبنمحمد المنتجب» قرائت شده است؛ در حالی که تعبير درست آن «و أبيه على المنتجب» است و مقصود از آن، على بن أبىطالب علیه السلام است نه امام هادى علیه السلام، زیرا در ميان امامان علیهم السلام؛ غير از امام باقر علیه السلام، تنها اميرمؤمنان على علیه السلام در ماه رجب تولد يافت و تولد امام هادى علیه السلام هم به گفته منابع معتبر در ماه ذىالحجه بوده است.
گواهِ اين سخن اين است كه اگر مقصود از دو عبارت «محمدبنعلى» و «على المنتجب» امام جواد و امام هادى علیه السلام باشند، نبايد در آغاز اين دعا، جمله «بالمولودين فى رجب» گفته مىشد؛ بلكه بايد مىفرمود: «اللّهم انى اسئلك بالمواليد فى رجب..» تا تولد چهار امام در اين ماه را شامل شود. و اگر گفته شود مقصود از اين تعبير، همين دو امامى است كه در اين دعا نام برده مىشوند، در پاسخ گفته مىشود: معيار اين سوگند و دعا، تولد امامانى است كه در ماه رجب رخ داد و موجب شد تا اين ماه شرافت بيشترى بيابد. اگر بپذیریم که دو امام جواد و هادی در ماه رجب متولد شدند، این سخن، این پرسش را در پی دارد که چه خصوصيتى در تولد دو امام جواد و هادى علیه السلام وجود داشت كه تنها نام آن دو امام علیهم السلام مورد سوگند باشد، نه دو امام ديگر؟ با اينكه بر اين فرض، همگى در اين ماه متولد شده‌اند و فزونی شرافت این ماه به واسطه تولد حضرت اميرمؤمنان علیه السلام و امام باقر علیه السلام در اين ماه، نزد انشاءكننده دعا يقينى بوده است.
با اين نشانهها بايد گفت مقصود از كلمه «بالمولودين» و نامهاى پس از آن، حضرت علی علیه السلام و ابوجعفر اول؛ یعنی امام باقر علیه السلام هستند و تنها اين دو امام، در اين ماه تولد یافته‌اند، و در اين دعا و گزارشِ نقلشده از ابنعياش تصحیفی رخ داده است.
به هرروی اين اشتباه يا از نسخهبرداران بوده - كه نمونههاي آن در نسخه‌برداری فراوان است - و يا از ابنعياش که به دلیل حالت يادشده دچار اين اشتباه شده است؛ چنانكه محقق شوشتری بر آن است.
همان‌گونه که گفته شد پيش از ابنعياش همۀ راويان و نگارندگان بزرگ؛ چون اشعری، كلينى و مسعودى بر تولد امام جواد علیه السلام در ماه رمضان تأكيد كرده، از تولد آنحضرت در ماه رجب نام نبردهاند و در دوران وى نيز، بزرگانى؛ چون صدوق و مفيد با اينكه به منابع در خور و معتبر دستيابى داشتند، هيچگونه اشارهاى به سخن ابنعياش نكردهاند. اين نمونهها، نادرستی گزارش ابنعياش در این باره را گواهی می‌کند.
برآيند آنچه گفته شد، اعتبار گزارشهایی است كه تولد امام جواد علیه السلام را در ماه رمضان دانستهاند.
روز تولد
روز تولد آنحضرت نیز، میان يكى از دو روز پانزدهم يا نوزدهم ماه مبارك رمضان مردد است. كلينى، مفيد - در الإرشاد و المقنعة ـ طوسى و شهيد اول تنها به ذکر ماه آن بسنده کرده و روز تولد را ذکر نکرده‌اند؛ ولی گزارش تولد ایشان در نیمه ماه رمضان به چند دلیل ترجيح دارد: 1. نوبختى، اشعرى و حسن بنمحمد قمى بر اين گزارش تأكيد دارند و اينان نخستين گزاشگران آن و پیش از ديگراناند. 2. گزارش مفيد در مسارّ الشيعة است كه پانزدهم ماه رمضان را برگزيده است؛ هرچند او در الإرشاد و المقنعة هيچيك از روزهاى ماه رمضان را با اين نام تعيين نكرده؛ ولى مىتوان به قانون اطلاق و تقييد در گزارشهاى وى، تولد امام جواد علیه السلام، در پانزدهم ماه رمضان را به او نسبت داد. افزون بر اينها، طبرى امامى اين گزارش را به امام عسكرى علیه السلام، منتسب كرده كه خود، گواه سومى در اين رديف به شمار مىآيد.