به مناسبت میلاد امام حسن عسکری(ع) گفت و گویی با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا مطهری، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، انجام شد که به محضر علاقمندان خاندان اهل بیت(ع) ارائه می‌گردد.
زندگی امام حسن عسکری(ع) به سه دوره مشخص تقسیم می‌شود؛ حدود پنج سال در حجاز در شهر زادگاه خود در حضور و مراقبت پدر بزرگوارشان؛ حدود شانزده سال در عراق قبل از دوران امامت و پیشوائی و حدود هفت سال دوران کوتاه و پربار امامت و زعامت در عراق.
حضرت در کودکی به همراه پدر از مدینه به سامرا منتقل شدند با ظلم و بیدادگری طاغوتیان در منطقه‌ای به نام (عسکر) سکونت اجباری داشتند و لذا عسکری نامیده شدند. سن آن حضرت را در هنگام انتقال به سامرا چهار سال و چند ماه گفته‌اند.
یکی از مباحث قابل تحقیق مرتبط با عصر امام عسکری(ع) جغرافیای تاریخی شیعه در آن دوره است. امام عسکری(ع) در زمره ائمه کم سن شیعه محسوب می‌شوند و دوره ایشان از یکسو مصادف با اختناق و خفقان شدید حکومت و از طرفی پوست‌اندازی شیعه بعد از مواجهه با برخی فرق انحرافی مانند واقفیه و ... در دوره ائمه قبل از ایشان بود.
ـ جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا مطهری بفرمایید شیعیان در دوره امام عسکری(ع) عمدتا در چه شهرهایی مستقر بودند؟ و چرا واکاوی این بحث در مورد ایران آن زمان مهم است؟
بسم الله الرحن الرحیم
با تبریک میلاد امام حسن عسکری(ع) به ساحت مقدس امام زمان و علاقمندان به آن حضرت، باید عرض کنم، در دهه‌های اخیر این حرف خیلی مطرح است که تاریخ پیدایش شیعه در ایران به دوره صفویه می‌رسد و بنیه و ریشه تاریخی مستحکمی ندارد، این سخن در حالی بیان می‌شود که در عصر امام عسکری(ع) و قبل از ایشان شیعیان در مناطق مختلفی از ایران حضور داشته‌اند؛ شهرهای مهمی که پذیرای شیعیان بودند شامل؛ قم، نیشابور، کاشان، آوه، بیهق یا سبزوار امروز و ری بود. سابقه تشیع در قم به قرن نخست هجری بر می‌گردد و حضور حضرت معصومه(س) در سال ۲۰۳ هجری در قم، مؤید حضور فعالانه شیعیان در این شهر است، بنابراین سابقه شیعه را به عصر صفوی تقلیل دادن، به هیچ وجه درست نیست.
قم از ابتدا مورد توجه بوده است؛ پیامبر(ص)، امام علی(ع) و بعد هم امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) فرمایشاتی در خصوص قم و شیعیان این شهر بیان کرده‌اند. قم در دوره امام عسکری(ع) کانون شیعه بود و آنها میانه خوبی با خلفای عباسی نداشتند و حتی مدتی به نشانه اعتراض به حکومت عباسی، خراج هم نپرداختند و علیه حکومت عباسیان قیام کردند؛ یکی از این قیام‌ها در دوره امامت امام عسکری(ع) و خلافت معتز عباسی بود که منجر به درگیری حکومت با شیعیان قم شد و در نهایت بخشی از مردم این شهر را به سامراء تبعید کرده و برخی را کشتند.
حتی شواهد تاریخی و منقولاتی وجود دارد مبنی بر اینکه مردم قم چون در تنگنای خلفای عباسی قرار داشتند از امام عسکری(ع) خواستند که برای نجات و خلاصی آنان دعا بفرمایند.
ـ در مورد موضع امام عسکری(ع) در قبال این رخدادها هم مستندات تاریخی وجود دارد؟
اینکه مستندات روشن و خاصی وجود داشته باشد نداریم ولی همین که مردم قم از امام خواستند تا برای خلاصی آنها دعا کند، نشانه توجه امام(ع) به مردم این شهر و ارتباط با آنها و تایید و حمایت ایشان است. ضمن اینکه حضور وکیل امام در قم نشان‌دهنده اهمیت این شهر است.
شهر دیگری که پایگاه شیعیان بود، ری بود، این شهر در ابتدا شیعی نبود و طرفداران بنی امیه در آن زیاد بودند و حتی گرایشات ضد اهل بیتی(ع) داشتند ولی با مهاجرت سادات به خصوص بعد از سفر امام رضا(ع) به مرو و حضور برادر امام رضا(ع) در این شهر روند این شهر تغییر کرد و بسیاری شیعه شدند. گفته شده که برادر امام رضا(ع) در این شهر فوت کردند گرچه امروز علامتی برای این موضوع وجود ندارد؛ همچنین حضور حضرت عبدالعظیم حسنی در این شهر باعث افزایش شیعیان شد و به تدریج یاران امام عسکری(ع) افزایش یافتند.
شهر دیگر کاشان است که وکیل امام هادی(ع) یعنی علی بن محمد در این شهر حضور داشت و بعد وکالت امام عسکری(ع) را هم عهده‌‌دار بود؛ شخصیت‌های علمی دیگری هم در این شهر وجود داشتند، همچنین شهر دیگر نیشابور و به تبع آن بیهق بود که در ابتدا سنی مسلک بودند و به خصوص بعد از عبور امام رضا(ع) از این شهر به تدریج شیعیان زیادی در این شهر پدیدار شدند و به مرکز شیعیان تبدیل شد و در دوره امام عسکری(ع) شاهد رشد فزاینده شیعه در این شهرها هستیم.
ـ امام عسکری(ع) با ۲۸ سال سن در خفقان شدید حکومت قرار داشتند، با در نظر گرفتن این موضوع تحکیم بحث امامت و ارتباط با شیعیان چگونه ممکن بود؟
چند ائمه آخر ما یعنی از دوره امام هادی(ع) به تدریج سیستم ارتباط وکالت شکل گرفت و ائمه(ع) افراد برگزیده‌ای را به عنوان وکیل برای خود در شهرهای مختلف تعیین نمودند و با توجه به نظام قبیلگی آن دوره، ارتباطات از این طریق صورت می‌گرفت. این وکلا با وجود محدودیت‌ها با روش‌ها و قالب‌های مختلف به حضور امام(ع) می‌رسیدند، برخی به عنوان تاجر و برخی حتی در لباس کسی که عقیده شیعه را قبول ندارد و به انحاء مختلف این رفت و آمد به سامراء و محضر امام(ع) صورت می‌گرفت.
امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) در سامراء حضور داشتند که شهری نظامی بود البته گفته شده این دو امام بزرگوار در منطقه عسکر زندگی می‌کردند ولی به هر حال کل این شهر، نظامی بود و به همین دلیل به آنها عسکریین گفته می‌شود. لذا عملا ارتباط شیعیان با این دو امام(ع) به شدت محدود بود و فقط برخی خواص یاران آن هم با لباس مبدل و در اصناف شغلی مختلف به محضر ایشان شرفیاب می‌شدند.
ـ با توجه به فضایی که ترسیم کردید مسئله تولد امام زمان(عج) هم بحث قابل تاملی می‌شود، چگونه برای فردی که باور تشیع را ندارد و از منظر برون مذهبی و برون دینی به مسئله تولد امام زمان(عج) می‌نگرد می‌توانیم بحث تولد ایشان را اثبات کنیم؟
برخی می‌گویند تولد امام زمان(عج) مخفی بوده است، باید مشخص کنیم مخفی از چه کسی و چه کسانی؛ اگر مخفی از حکومت بگوییم قطعا همین طور است ولی مخفی از برخی نزدیکان آن حضرت نبوده است و خواصی از شیعیان مطلع بودند. آقای قاضی‌خانی مقاله‌ای درباره اثبات تاریخی تولد امام نوشته و آن را به خوبی اثبات کرده‌اند. یکی از گزارشات مشهوری که وجود دارد عقیقه کردن امام عسکری(ع) برای فرزندشان است؛ حتی ایشان گوسفندهایی را فرستادند و فرمودند به نیت تولد فرزندشان قربانی کنند تا مسئله امام زمان(عج) از ابتدا برای شیعیان روشن و مشخص باشد. برخی هم بعد از مدتی که از تولد امام گذشت متوجه این مسئله شدند و به خصوص بعد از شهادت امام عسکری(ع) و اینکه امام زمان بر پیکر ایشان نماز خواندند و کرامات و معجزاتی از خود نشان دادند که باعث باور و یقین شیعیان شد.