به مناسبت نقل روایتی دال بر تاریخ شهادت امام رضا (ع) در روز 23 ذیقعده به گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین یدالله مقدسی نشستیم تا این موضوع را بررسی کنیم.
روز 23 ذیقعده روز زیارتی امام رضا (ع) نامیده‌اند، آیا این نام گذاری دال بر شهادت امام رضا (ع) می‌تواند باشد؟
بله روز 23 ذیقعده روز زیارتی امام رضا (ع) نامیده شده است. اما آیا این نامگذاری به سبب شهادت آن حضرت در این روز است یا سببی دیگر دارد با بحث شود.
از گزارش‌های منابع كهن تاریخی بر می‌آید که سبب این نامگذاری، شهادت آن حضرت در 23 ذیقعده نبوده؛ بلکه سببی دیگر دارد که قابل بررسی است؛ چرا که منابع مربوط درباره تاریخ شهادت آن حضرت به لحاظ سال و ماه و روز، نقل‌های پراكنده و پر غباری را ذکر کرده‌اند که فضاى پر التهابى را موجب شدهاند. اجمالا 13 قول درباره روز شهادت آن حضرت نقل شده که از جمله آنها روز 23 ذیقعده سال 203ق است؛ گزارش 23 ذیقعده را شیخ مفيد در مسار الشيعة (مصنفات، ج7، ص34) و بيرونى در آثار الباقية، (ص533) با تعبير برخى گفتهاند نقل کرده‌اند و آن را نپذیرفته‌اند؛ چنان‌که شیخ مفید در دو کتاب الإرشاد (مصنفات، ج12، ص247) و المقنعة، (ص479) شهادت آن حضرت در ماه صفر را پذیرفته است. مجلسى نیز در بحار، (ج49، ص)293 به نقل از العدد آورده و آن را نپذیرفته است.
نظر تحقیقی در بارۀ شهادت امام رضا (ع) چه می‌تواند باشد؟
نظر تحقیقی در بارۀ شهادت امام رضا (ع) روز جمعه يا شنبه، آخر ماه صفر سال 203 هجرى است که برابر با روز هفدهم شهريور سال 197 خورشيدى و هشتم سپتامبر 818 ميلادی است. این گزارش افزون بر قرائن و شواهد تاریخی، در منابع فراوانی ذکر شده است مانند خليفة بنخياط در تاريخ، (ص312)، اشعرى در المقالات و الفرق، (ص94)، نوبختى در فرق الشيعة، (ص86)، طبرى، در تاريخ، (ج5، ص146)، طبرسى در إعلام الورى، (ج2، ص41)، سمعانى در الانساب، (ج3، ص74)، ابنجوزى در المنتظم، (ج10، ص115)، ابناثير در الكامل، (ج6، ص351) ابنالعبرى در تاريخ مختصر الدول، (ص134)، ابنخلكان در وفيات الاعيان، (ج3، ص270) اربلى در كشف الغمة، (ج2، ص267، به نقل از جنابذى)، ذهبى، در سير اعلام النبلاء، (ج9، ص391)، يافعى در مرآة الجنان، (ج2، ص10، با تعبير قيل، ابنكثير، البداية و النهاية، (ج10، ص249)، عسقلانى در تهذيب التهذيب، (ج7، ص387)، ابنصباغ در الفصول المهمة، (ج2، ص1023) و ابنطولون در الائمة الاثنى عشر، (ص98).
آیا گزارشی در مورد چگونگی شهادت امام رضا (ع) در دست داریم؟
یکی از نشانه‌ها كه بر مطلب پيشگفته گواهی مىدهد، گزارشهايى است كه درباره سبب مسموميت آن حضرت بيان شده است. برخى از منابع، سبب مسموميت را انارى دانستهاند كه در باغ مسكونى امام (ع) در طوس بر درخت بود (صدوق، عيون اخبار الرضا، ج2، ص240) و به دستور مأمون كنده و زهرآگين شده و به امام (ع) خورانيده شد. (يعقوبى، تاريخ، ج2، ص453. محمدبنحبان، الثقات، ج8، ص457. ابوالفرج، مقاتل الطالبيين، ص567) برخى نيز آن را انگورى دانستهاند (طبرى، تاريخ، ج5، ص146 و ابوالفرج اصفهانى، همان و سبط ابنجوزى، تذكرة الخواص، ص355) كه به فرمان مأمون زهرآلود گشت و به امام خورانيده شد(مفيد، الإرشاد (مصنفات، ج12، ص270) و شايد به هر دو ميوه مسموم گشته باشد؛ چراكه صدوق به نقل از هرثمةبنأعين اين دو ميوه را - كه به فرمان مأمون آغشته به زهر شده بودند - سبب مسموميت امام (ع) ثبت كرده (صدوق، عيون اخبار الرضا، ج2، ص250 - 245.) و ابنشهرآشوب نيز همين گزارش را آورده است(مناقب آلأبىطالب، ج4، ص403 - 402). گفتنى است اين دو ميوه در آخر تابستان به بازار مىآيند و جالب اين است كه بر مبناى محاسبه نجومى به امر وسط، ماه صفر سال 203 هجرى - كه امام رضا (ع) در آن شهيد شد برابر با شهريور همان سال بوده(زمانى قمشهاى، هيئت و نجوم اسلامى، ج2، ص330) و اين همزمانى شهادت امام (ع) با رسيدن اين دو ميوه، نشانه درستی گزارش شهادت امام در آخر ماه صفر است؛ چرا كه اگر آن گرامى را با انار مسموم كرده باشند، اين ميوه هنوز بر درخت بوده و از نوبر آن، امام (ع) را مسموم كردهاند و اگر با انگور مسموم كرده باشند، اين ميوه در آن زمان، فراوان بوده و اگر مسمومیت به هر دو ميوه را بپذیريم، مانعى وجود ندارد؛ چون زمان، زمان بهرهگيرى از هر دو بود.
نتيجه بحث در مورد شهادت امام رضا (ع) را بطور خلاصه ارائه فرمایید.
برپایه استدلال یادشده امام رضا (ع) در جمعه يا شنبه، آخرين روز ماه صفر سال 203 هجرى در ساعتهاى نخست شب (صدوق، عيون اخبار الرضا، ج2، ص241 و ص247) و در 55 سالگى(مروج الذهب، ج4، ص5.) به شهادت رسید و اين روز به محاسبه نجومى به امر وسط، برابر است با روز هفدهم شهريور سال 197 خورشيدى (197/6/17)، مطابق با هشتم سپتامبر 818 ميلادى كه 71641 روز پس از آغاز هجرت پيامبر (ص) بود (زمانى قمشهاى، هيئت و نجوم اسلامى، ص330).
آن حضرت در مدت زمان حيات خود، 35 سال در كنار پدر تجربه آموخت و به مدت بيست سال نيز، جايگاه رفيع امامت را عهدهدار بود.
در پایان ضمن تشکر از وقتی که گذاشتید، آیا نقل‌های ديگری در مورد شهادت امام رضا (ع) در این روز وجود دارد؟
ديگر نقلها درباره روز شهادت ایشان كه پذيرفتنى نيست وجود دارد که به اشاره بیان می‌کنم:
1- روز اول ماه رمضان، (مجلسى، بحار، ج49، ص293 (به نقل از: العدد و او از: الدّر و ذخيرة))
2 - نُه روز باقىمانده از رمضان، (صدوق، عيون اخبارالرضا، ج2، ص245. حاكم، تاريخ نيشابور، ص26. بيرونى، آثار الباقية، ص533)
3- هفت روز باقىمانده از ماه رمضان، (طبرسى، إعلام الورى، ج2، ص41 (با تعبير قيل). اربلى، كشف الغمة، ج2، ص297 (به نقل از صدوق در عيون اخبارالرضا))
4- سيزدهم ذىالقعده، (ابنخلكان، وفيات الأعيان، ج3، ص270 (با تعبير وقيل) يافعى، مرآة الجنان، ج2، ص10 و ابنطولون، الأئمة الإثنى عشر، ص98 (با تعبير قيل))
5- بيست و سوم ذىالقعده، (مفيد، مسار الشيعة (مصنفات، ج7، ص34) و بيرونى، آثار الباقية، ص533 (با تعبير برخى گفتهاند) و مجلسى، بحار، ج49، ص293 (به نقل از: العدد))
6- پنجم ذىالحجه، (يافعى، مرآة الجنان، ج2، ص10 و ابنطولون، الأئمة الإثنىعشر، ص293 (و قيل: بل توفى خامس ذىالحجة))
7- ششم ذىالحجه (طبرى امامى، دلائل الإمامة، 351 (در يكى از نسخه هايش با تعبير ويُروى))
8- آخر ذىالحجه (مسعودى، اثبات الوصية، ص182.)
9- هجدهم جمادىالأول (نجاشى، رجال، ج1، ص251.)
10- اول محرم (اللّباب فى تهذيب الأنساب، ج2، ص30.)
11- چهاردهم صفر (مجلسى، بحار، ج49، ص293 (و قيل))
12- هفدهم صفر (كفعمى، المصباح، ص523 510.)
13- شش روز مانده از ماه صفر (حسنبنمحمد قمى، تاريخ قم، ص199.)
درباره سبب زیارت امام رضا (ع) در 23 ذیقعده، مرحوم محدث قمی در مفاتیح الجنان به نقل از ابن طاووس آورده که ایشان فرموده است: در برخی از نوشته‌های غیر عرب از اصحاب ما آمده است که زیارت امام رضا (ع) در 23 ذیقعده از دور یا نزدیک مستحب است. این مطلب در برخی از نسخه‌های کتاب اقبال الاعمال ابن طاووس آمده(ج2، ص23، چاپ دفتر تبلیغات) نه در همه نسخ‌های آن. وانگهی در هیچ روایتی نیز، این مطلب به دست نیامده است. بنابراین برای این مطلب مستند حدیثی به دست نیامده است؛ هرچند زیارت معصومان از جمله امام رضا (ع) برپایه روایات مربوط به زیارت‌های آنان در هر روز و هر لحظه ثواب و استحباب دارد؛ چنان‌که در روایت منقول از آن حضرت چنین آمده است: عَنِ الرِّضَا (ع) أَنَّهُ قَالَ: مَنْ شَدَّ رَحْلَهُ إِلَى زِيَارَتِي اسْتُجِيبَ دُعَاؤُهُ وَ غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ فَمَنْ زَارَنِي فِي تِلْكَ الْبُقْعَةِ كَانَ كَمَنْ زَارَ رَسُولَ اللَّهِ (ص) وَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ أَلْفِ حَجَّةٍ مَبْرُورَةٍ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ مَقْبُولَةٍ وَ كُنْتُ أَنَا وَ آبَائِي شُفَعَاءَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هَذِهِ الْبُقْعَةُ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ لَا يَزَالُ فَوْجٌ يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَ فَوْجٌ يَصْعَدُ إِلَى أَنْ يُنْفَخَ فِي الصُّورِ. (بحار، ج99، ص44).
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته