مقدمه
نیمه ماه مبارک رمضان، همواره به عنوان سالگشت تولد امام مجتبی علیه السلام مورد توجه است و این نیز، بسیار ارزشمند و مبارک است و امید است همگان در این روز مورد عنایت آن بزرگوار باشند. آنچه در اینجا لازم به یادآوری است تولدی دیگر در این روز؛ یعنی تولد امام جواد علیه السلام است و خجستگی این روز، از این جهت نیز افزایش می‌یابد. گفتنی است تولد امام مجتبی علیه السلام ، در این روز مورد وفاق تاریخیان است و به توضیحی نیاز ندارد؛ ولی دربارۀ تولد امام جواد علیه السلام ، ـ به جهت عدم آگاهی همگانی نسبت به آن ـ مناسب است کمی توضیح داده شود.
نگاهی به منابع
منابع كهن دربارۀ ماه تولد امام جواد علیه السلام ، اتفاق نظر ندارند. آنها كه در اينباره سخن گفتهاند، از دو ماه رجب و رمضان ياد كردهاند و بر پایۀ مستندات زیر باید گفت آن‌گرامی در ماه مبارک رمضان تولد یافت:
1. تأكيد منابع كهن
منابع كهن شيعيان؛ جز روايت ابن‌عیاش، بر گزارش ماه رمضان تأكيد دارند. از منابع سنّیان گروهی به نقل همين گزارش بسنده كردهاند و برخى نیز با تعبير «گفته شده» از ماه رجب نام برده‌اند و آن را نپذیرفته‌اند.
2. نقد سخن ابنعياش
نخستين كسى كه تولد امام جواد علیه السلام ، در ماه رجب را گزارش كرده ابنعياش(م401ق) است كه يك بار در قالب دعايى در ماه رجب با استناد به ابوالقاسم حسين بنروح (م326ق) آن را نقل كرده و بار ديگر با اين عنوان كه امام جواد علیه السلام، در روز دهم ماه رجب تولد يافت بدان پرداخته است و كتاب مصباح‌المتهجد شيخ طوسى نيز، نخستين منبعی است که اين دو گزارش ابنعياش را ثبتکرده است.
پس از شيخ طوسى، طبرسى و ابنطاووس و دیگران این گزارش را از شیخ، نقل كردهاند؛ ولى اين گزارش به چند دلیل پذیرفتنی نیست:
1. شيخ طوسى، اين گزارش را، تنها در كتاب مصباح‌المتهجد - كه كتاب گزارشى است - نقل كرده؛ ولى در كتاب تهذيب‌الأحكام، كه برترين كتاب پژوهشى اوست، آن را نپذیرفته و تولد امام جوادN را در ماه رمضان دانسته است؛ چنانكه طبرسى و ابنشهرآشوب نيز چنين كردهاند.
2. دو گزارش ابنعياش به لحاظ اعتبار، قابل اعتماد نيست؛ چراكه ابنعياش هرچند از عالمان و راويان تاريخ و حديث بوده و كتاب "مقتضب‌الأثر فى عددالأئمة الإثنى‌عشر" علیهم السلام را در بارۀ تاريخ امامان علیهم السلام نيز، نگاشته است؛ ولی به‌گفته شيخ طوسى و نجاشى حافظۀ وى در پايان عمر ناتوان شد و تعبيرها و مطالب را جابهجا گزارش مىكرد. به‌نظر مىرسد گزارش وى دربارۀ تولد امام جواد علیه السلام نيز، از اين دست بوده كه محقق شوشتری نيز بر اين باور است. نجاشى با اينكه از وى مطالب فراوانى شنيده و او را دوست خود و پدرش مىخواند مىگويد: از نقل روايت ابن‌عیاش پرهيز كردم؛ چنانكه شيخ طوسى در كتاب تهذيب‌الأحكام، به این گزارش او اعتنا نكرده و تولد آنحضرت را در ماه رمضان دانسته است.
3. با فرض پذيرفتن اعتبار سندى اين نقل، در متن دو گزارش ابنعياش خطايى رخ داده كه سبب شده در برخى منابع يادشده، از اين نقل با تعبير «قیل» ياد شود. و در برخى مصادر هم به همين صورت ثبت شده است.
خطاى رخداده اين است كه در دعاى مربوط به ماه رجب؛ یعنی «اللّهم انى اسئلك بالمولودين فى رجب محمدبنعلى الثانى و ابنه علىبنمحمد المنتجب ...»، واژه «الثانى» در عبارت «محمدبنعلى الثانى» به اشتباه به جای كلمه «الأول» آمده است و در واقع تعبير صحيح آن، «محمدبنعلى الأوّل» است؛ چنان‌که در گزارش ابنعياش، دو واژه «العاشر» و «الثانى» در جمله «كان يوم العاشر مولد أبىجعفر الثانى» به اشتباه به جای كلمه «الأول» آمده‌اند و در واقع، تعبير صحيح چنين است: «كان يوم الأوّل (من رجب) مولد ابىجعفر الأوّل» و مقصود از آن در هر دو مورد امام باقر است نه امام جواد؛ چراكه در جاى خود اثبات شده است که امام باقر در روز نخست ماه رجب تولد يافت و چون كنيه و نام او با امام جوادعلیه السلام يكى بوده، اين خطا و جابه‌جایی پیش آمده است.
همين خطا در قسمت بعدى آن دعا، يعنى در جمله «وابنه على بنمحمد المنتجب» هم تكرار شده است كه واژه «ابنه» به خطا به جاى «أبیه» ثبت شده و جمله با تعبیر «و ابنه على المنتجب» قرائت شده است و كلمه «على» هم در اين عبارت، به اشتباه، امام هادی دانسته شده است. سپس حاشيهنويس واژه «بن محمد» را در حاشيه دعا افزوده و در گذر زمان در متن دعا جاى گرفته و به صورت «و ابنه علىبنمحمد المنتجب» قرائت شده است؛ در حالی که تعبير درست آن «و أبيه على المنتجب» است و مقصود از على، على بن أبىطالب است نه امام هادى، زیرا در ميان امامان علیهم السلام؛ غير از امام باقر، تنها اميرمؤمنان على در ماه رجب تولد يافت و تولد امام هادى هم به گفته منابع معتبر در ماه ذىالحجه بوده است
گواهِ اين سخن اين است، اگر مقصود از دو عبارت «محمدبنعلى» و «على المنتجب» امام جواد و امام هادى علیه السلام باشند، نبايد در آغاز اين دعا، جمله «بالمولودين فى رجب» گفته مىشد؛ بلكه بايد مىفرمود: «اللّهم انى اسئلك بالمواليد فى رجب..» تا تولد چهار امام در اين ماه را شامل شود.
اگر گفته شود مقصود از اين تعبير، همين دو امامى است كه در اين دعا نام برده مىشوند، در پاسخ گفته مىشود: معيار اين سوگند و دعا، تولد امامانى است كه در ماه رجب رخ داد و موجب شد تا اين ماه شرافت بيشترى بيابد؛ حال چه خصوصيتى در تولد دو امام جواد و هادى علیه السلام وجود داشت كه سبب شود تنها نام آن دو امام علیه السلام مورد سوگند قرار گيرد، نه دو امام ديگر؟ با اينكه بر اين فرض، همگى در اين ماه متولد شده‌اند و فزونی شرافت این ماه به واسطه تولد حضرت اميرمؤمنان و امام باقر در اين ماه، نزد انشاءكننده دعا يقينى بوده است.
با اين نشانهها بايد گفت مقصود از كلمه «بالمولودين» و نامهاى پس از آن، حضرت اميرمؤمنان و امام باقر علیه السلام هستند و تنها اين دو امام، متولدان در ماه رجب هستند، و اين دعا و گزارشِ نقلشده از ابنعياش دليل تولد امام جواد و هادى علیه السلام در ماه رجب نيست.
به هرروی اين اشتباه يا از نسخهبرداران بوده - كه نمونههاي آن در نسخه‌برداری فراوان است - و يا از ابنعياش که به دلیل حالت يادشده دچار اين اشتباه شده است؛ چنانكه برخى از محققان بر اين باورند.
همان‌گونه که اشاره شد پيش از ابنعياش همۀ راويان و نگارندگان بزرگ؛ چون نوبختى، كلينى و مسعودى بر تولد امام جواد در ماه رمضان تأكيد كرده، از تولد آنحضرت در ماه رجب نام نبردهاند و در دوران ابنعياش نيز، بزرگانى؛ چون صدوق و مفيد با اينكه به منابع در خور و معتبر دستيابى داشتند، هيچگونه اشارهاى به سخن ابنعياش نكردهاند. اين نمونهها، نادرستی گزارش ابنعياش در این باره را گواهی می‌کند.
نتیجه اینکه، گزارشهایی كه تولد امام جواد را در ماه رمضان دانستهاند اعتبار دارند.
زاد روز
در اينكه تولد آنحضرت، در چه روزى از ماه مبارك رمضان بوده، میان يكى از دو روز پانزدهم يا نوزدهم ماه رمضان مردد است و نگارندگان كهنى چون كلينى، مفيد - در الإرشاد و المقنعة ـ طوسى و شهيد به آن نپرداختهاند؛ ولی می‌توان گزارش تولدش در نیمه ماه رمضان را به چند دلیل ترجيح داد: نخست تأكيد نوبختى، اشعرى و حسنبنمحمد قمى بر اين گزارش است و اينان نخستين گزاشگران آن و متقدم از ديگراناند. گواه دوم گزارش مفيد در مسارّ الشيعة است كه پانزدهم ماه رمضان را برگزيده است؛ هرچند او در دو کتاب الإرشاد و المقنعة خود، هيچ روزى از ماه رمضان را برای این تولد تعيين نكرده؛ ولى مىتوان به قانون اطلاق و تقييد در گزارشهاى وى، تولد امام جواد علیه السلام در پانزدهم ماه رمضان را به او نسبت داد. افزون بر اينها طبرى امامى گزارش تولد در پانزدهم ماه رمضان را به امام عسكرى علیه السلام ، منتسب كرده كه خود، گواه سومى در اين رديف به شمار مىآيد.
به نقل صدوق، امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: ... شیعیان ما ناصران ما هستند و در خوشحالی ما خوشحال و در اندوه ما اندوهناک‌اند و در راه ما و برای ما، مال و جان می‌دهند.
تولد این دو امام بزرگوار در این روز، بر همگان مبارک.