کرسی ترویجی «اندیشه های امامیه در اندلس در عصر حاکمیت امویان»، با حضور حجت الاسلام و المسلمین دکتر حمید رضا مطهری، رئیس پژوهشکده تاریخ و سیره به عنوان ارائه دهنده و دکتر محمدعلی چلونگر عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان در جایگاه ناقد، روز سه شنبه 28/9/96 در حاشیه نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی و فناوری دفتر تبلیغات برگزار گردید. 

در ابتدای جلسه، حجت الاسلام و المسلمین سیدقاسم رزاقی موسوی، دبیر جلسه، ضمن ارائه توضیحاتی اجمالی در مورد این بحث، به معرفی دو سخنران این کرسی نقد پرداخته و سپس از دکتر مطهری خواستند مطالب خودشان را در خصوص این موضوع آغاز کنند.

حجت الاسلام مطهری در ابتدای بحث در مورد موقعیت جغرافیایی اندلس و همچنین وضعیت فرهنگی و اجتماعی حاکم بر آن در دوره امویان اندلس، توضیحاتی داده و در ادامه، عنوان کردند که در این نشست، بحث اصلی در مورد اندیشه های امامیه در اندلس دوره اموی است و این نشست، مقدمه ای برای نشست های بعدی می تواند باشد.

ایشان افزودند عوامل سیاسی و مذهبی، مانع رشد تشیع در اندلس بوده است. حاکمیت امویان و کینه ای که آنها نسبت به خاندان اهل بیت علیهم السلام داشته اند سدی محکم در برابر رشد اندیشه های شیعی در این منطقه بوده است. پیوند مذهب مالکی با امویان حاضر در آن منطقه هم موجب شد که نه تشیع و حتی نه اعتزال، در آنجا نتوانند رشدی داشته باشند. اما با این حال، اندیشه های امامیه در عصر حاکمیت امویان در اندلس دیده می شود. چندین گزارش و نشانه تاریخی وجود دارد که ما را به این سمت و سوی سوق می دهد که اظهار کنیم که اندیشه های شیعی در اندلس عصر امویان وجود داشته است.

از جمله این نشانه ها، می توان به حضور نوادگان عمار یاسر، قیس بن سعد و مالک اشتر در اندلس اشاره کرد که در نشر اندیشه های شیعی در اندلس تأثیرگذار بوده اند. شاعران متعددی هم در اندلس حضور داشته اندکه اشعاری در باب وصایت و امامت سروده اند که ابن دراج، یکی از آن شاعران می باشد. مباحثی مانند شفاعت و توسل هم در ادبیات اندلس عصر امویان دیده می شود که حکایت از حضور اندیشه های شیعی حداقل در قالب نمونه های ادبی در این منطقه بوده است. علاوه بر اینها، باید به این نکته نیز توجه داشت که حتی پس از سقوط امویان اندلس، شاهد اظهار تنفر و برائت از آنها از سوی نوادگان امویان و سایرین هستیم که می تواند دلیلی برای وجود اندیشه های امامی در دوره حکومت امویان بوده است که پس از سقوط آنها بدین صورت بروز و ظهور یافته است.

پس از ارائه نقطه نظرات دکتر مطهری، حجت الاسلام رزاقی از دکتر چلونگر خواستند نظرات و انتقاداتشان را در مورد مباحث مطرح شده ذکر کنند. دکتر چلونگر در آغاز بحث خودشان گفتند که در مورد بخش اول صحبت های آقای مطهری با ایشان هم عقیده هستند که به دلیل حضور امویان در منطقه اندلس و عوامل سیاسی اجتماعی، تشیع هرگز نتوانست در آنجا رشدی داشته باشد. اما در رابطه با بخش دوم صحبت های ایشان، عنوان کردند که دلایل کافی و شواهد مستند قوی و کافی برای وجود اندیشه های شیعی در اندلس عصر اموی از طرف آقای مطهری ارائه نشد.

عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان سپس در مقام نقد نظرات آقای مطهری به صورت موردی در خصوص شواهد ارائه شده گفتند که تشیع اعتقادی در اندلس حضور نداشته است و این مطلب که گفته شد صحابه و نوادگان اهل بیت علیهم السلام به اندلس رفتند و در آنجا باعث نشر اندیشه های شیعی شدند باید گفت که نه تشیع این افراد قابل اثبات است و نه تأثیرگذار بودن آنها. در متون روایی و کتب رجالی هم مطلب چندانی در خصوص حضور صحابه در اندلس وجود ندارد و این مطالب بیشتر در نوشته های عرفانی این دوره به چشم می خورد. مثلاً گفته شد که صنعانی جزو صحابه بوده و در اندلس حضور داشته است در حالی که وقتی به کتب رجالی مراجعه می کنیم می بینیم که اصلاً چنین شخصی وجود نداشته است. در کتب روایی تنها با دو نام مواجه می شویم که از راویان بوده اند و این دو نفر هم روایتی از امام صادق علیه السلام نقل نکرده اند.

همچنین حرکتی از خاندان حمدانیان هم که گفته می شود در روند اندیشه های شیعی تأثیرگذار بوده اند مشاهده نمی شود و در مورد ظهور مباحثی مانند شفاعت، توسل و وصایت در متون باید گفت که این مفاهیم به معنای مفهوم اعتقادی آن در جامعه مطرح نبوده است و این مفاهیم بیشتر در متون ادبی این دوره دیده می شود. مطالب موجود در کتاب های منسوب به ابن هانی هم جنبه سیاسی داشته و بیشتر به دلیل اختلاف او با امویان نگاشته شده است. در مجموع باید گفت که اندیشه های امامی در اندلس عصر اموی وجود نداشته است که دلایل سیاسی و دوری از مراکز شیعی شرقی نظیر عراق و ایران از عمده ترین دلایل این امر بوده است.