فرهنگ نامه مولفان اسلامی، شناسنامه علمی فرهیختگان و دانشمندانی است که از صدر اسلام و در حوزه تمدن اسلامی، اثری علمی پدید آورده و در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی و انتقال آن به نسل های آینده نقش آفریده اند.
کتاب و نوشته که برآیند جوشش فکر و حاصل پویایى اندیشه است، مایه فخر و مباهات جوامع بشرى و از شاخصههاى مهم توسعه و غناى فرهنگى و نگاهبان علم و دین و فرهنگ بوده و البته به عنوان ابزارى قدرتمند براى انتقال صبغه و سابقه تمدنى اقوام و ملتها به نسلهاى بعدى و ادوار پسینى، نقش آفریدهاند.
مولفان در این اثر تلاش نموده اند تا به تحلیل و بررسی تاریخنگاری زندگی پیامبر اسلام (ص) پیش از رسالت آن حضرت و نقد روایات و اخبار ساختگی در اینباره بپردازند. پژوهش حاضر بر آن است تا این قبیل گزارشها را شناسایی کرده و براساس اصول و روش ارزیابی و تحلیل، میزان اعتبار و اتقان آنها را بررسی نموده و به نقد بکشد. از این رو نگارندگان ابتدا به بررسی روایات تاریخی قبل از بعثت پرداخته و مطالعه اجمالی در باب روایات زندگانی پیش از بعثت پیامبر اسلام انجام میدهند. سپس دیدگاه محققان معاصر را درخصوص زندگانی قبل از بعثت پیامبر منعکس کرده و میزان صحت و سقم این روایات و گزارشها را بررسی مینمایند.
مسلمانان که در حوزه علم و دانش، دستاوردهاى عظیم و خیره کننده داشته و از گذشتهاى درخشان در خلق آثار علمى برخوردار بودهاند و خدمات گرانبهایى به بشریت ارزانى کرده و همه جهانیان را مجذوب و مدیون خود ساخته اند، بیش از هر ملتى قابل تحسین و تقدیرند.
شکل گیرى دانشهاى اسلامى با کتابت وحى الهى آغاز شد و با ثبت احادیث و سیره نبوى رونق یافت و پس از اندک زمانى اولین مکتوبات در حوزه اسلام، بر پایه قرآن و حدیث پدید آمد و با گذشت زمان و ظهور دانشمندانى از صحابه و نسلهاى بعد از یک طرف و آشنایى مسلمانان با دیگر اقوام و ملل و راه یافتن نوشتههاى بیگانه به فرهنگ اسلامى از طرف دیگر، زمینههاى شکلگیرى شاخههاى دیگرى از علوم چون تفسیر، قرائت، تاریخ، فلسفه، کلام، طب، نجوم، ادبیات و... را فراهم کرد و در پى آن، نوشتههایى در آن حوزهها پا به عرصه وجود نهاد و اندک اندک مسلمانان، دانش های متداول آن روز را به سیطره خویش درآوردند.
اگر مشکلات ناشى از سیاست حاکمان ناشایست سیاست پیشه پیش نمىآمد و استیلاى اقوام به دور از علم و فرهنگ بر دانش مسلمانان سایه نمىافکند و جامعه اسلامى درگیر رقابتهاى اقتدارگرایانه و دنیاطلبانه نمىشد و عالمان و اندیشهوران در حاشیه فعالیتها جاى نمىگرفتند، بىگمان دانش آنان را متفاوت با آنچه هست مىیافتیم. افسوس که همین بضاعت حاصل نیز گاه با سختگیرىها، درشتىها و رقابتهاى فرقهاى، و گاه بر اثر گذشت روزگاران و بلاهاى طبیعى، و بیش از همه، تاخت و تازهاى اقوام بیگانه و دانش ستیز، به ورطه نابودى کشیده و به وادى غفلت سپرده شد و آنچه مانده است در مقایسه با آنچه پدید آمده بود، بسى ناچیز و کمرنگ است و هنگام جستوجو در پى آثار نوشتارى اسلامى، گاه تنها نامى از آنها در کتابها به ویژه در فهرستها و منابع کتابشناسى مشاهده مىشود.
پژوهشکده تاریخ و سیره اهلبیت علیهم السلام با درک عظمت و اهمیت فعالیتهاى علمى در سرزمینهاى اسلامى و نیاز جامعه اسلامى به داشتن تصویرى از دانشمندان و نویسندگان اسلامى که بىتردید، تاریخ و هویت علمى آنان به شمار مىآید و هم اینکه وجهه دانش مدارى اسلام را نمایان مىسازد، بر آن شد تا به کشف و معرفى چهرههاى علمى نویسندگانى که در قلمرو اسلامى سربرآورده اند، بپردازد. بىگمان در این میان، آثار و پدیدههاى آنان که خود میراث بزرگ تمدن اسلامى شمرده مىشوند نیز تصویر خواهد شد. البته ضرورت فهرستنگارى و معرفى آثار مؤلفان و حفظ سرمایههاى علمى مسلمانان، از دیرباز دغدغه برخى از دانشمندان بوده و در همین راستا مجموعه هایى پدید آمده که هر یک شیوه و معیار خاص خود را داشته و در این مقدمه به شمارى از آنها اشاره شده است، اما آن مجموعهها، با همه ارزش و اهمیتى که دارند و بىتردید مأخذ عمده مطالعات کنونى ما نیز تلقى مىشوند، نه فرا گیرند و نه زندگىنامه عمومى نویسندگان و پدیدآورندگان اثر را در اختیار پژوهنده قرار مىدهند، به ویژه آنکه هیچیک از آنها، حتى آثار متأخران که تا حدى جامع اند، به زبان فارسى و قابل بهره گیرى براى پارسىدانان نیستند. بر این اساس، ضرورت انجام دادنِ چنین کارى در دستور قرار گرفت تا ضمن معرفى اجمالى مؤلف، اثر یا آثار او در یک جا فهرست شده و زمینه آشنایى پژوهشگران و خوانندگان با آنها و نیز منابع و مآخذى که به گونهاى به آنها پرداختهاند، فراهم شود. با این که در معرفی این نویسندگان، ابعاد مختلف شخصیتی آنان مورد توجه بوده، اما وجهه علمی – فرهنگی شان نمود بیشتری یافته است.
گفتنى است که آثار و فرهنگنامه هاى پدید آمده در کشورهاى عربى در ادوار اخیر، گذشته از بیگانگى زبان آنان براى ایرانیان، کاستى دیگرى نیز دارد که ضرورت انجام دادن این کار را با وجود آنها دو چندان مىکند و آن کم توجهى به نویسندگان و نوشتههاى شیعى یا معرفى آنان با نگرههاى غیر شیعى است که به راستى با واقعیتهاى تاریخى نمىسازد. از اینرو سامان دادنِ این کار، فراتر از آنچه تصور مىشد ارزش و ضرورت یافته است.
این اثر چهار جلدی، معرفی مولفان شش قرن نخست هجری را بر اساس ترتیب الفبایی در بر دارد و ذیل نام و نسب هر نویسنده، اطلاعات زیست نامه آن فرد، همانند خاستگاه، تاریخ ولادت، دوران دانش آموختگی، سفرهای علمی، برخی استادان و شاگردان، فعالیت های سیاسی اجتماعی، تاریخ درگذشت و در نهایت کتاب ها و آثار علمی او یکجا آمده است. این معرفی نامه بر پایه داده های موجود در منابع پدید آمده، از این رو در مورد شماری از نویسندگان که گزارش های منابع در مورد آنان اندک می باشد، تنها اشاره ای کوتاه به نام و اثرشان شده است